تنبیه و تشویق در مدارس
آزاده روح الامینی*|
هدف از نگارش این مطلب، اشاره کوتاه به بیان اهمیت و نقش بسزای برخورد درست و منطقی یک مربی در تربیت و رشد پیشرفت تحصیلی و خلاقیت دانش آموزان است.
عامل بنیادی مولد رفتار انگیزش است که یک نیروی ایجاد کننده، نگه دارنده و هدایت کننده رفتار است. معلمان به طور معمول، دانش آموزاني را كه به درس علاقه دارند، داراي انگيزش سطح بالا و آنهايي را كه به درس بي علاقه يا كم علاقه اند، داراي انگيزش سطح پايين مي دانند. اما موضوع انگيزش منحصر به درس نيست و شامل همه ي ابعاد زندگي مي شود.
برانگیختن انگیزش به وسیله عوامل خارج از فرد و خارج از کاری را انگیزش بیرونی می نامند مانند پاداش و تنبیه. لبخند معلم، جایزه دادن، توبیخ کردن و … مثالهایی از انگیزش بیرونی هستند.
انگیزش در کاری که انجام می گیرد را انگیزش درونی می نامند مانند اشتیاق فرد برای انجام آن کار. حل مسئله ریاضی به روش اکتشافی به همراه لذت از درک موضوع در دانش آموزان مثالی از انگیزش درونی است.
برای نیرومند شدن و تکرار رفتار به ارائه تقویت کننده مثبت نیاز می باشد مانند لبخند معلم به هنگام جواب سلام باعث تثبیت رفتار سلام کردن در دانش اموز می شود. در حالیکه حذف تقویت کننده منفی بعد از رفتار به نیرومند شدن و تکرار آن رفتار می انجامد مانند به درس واداشتن دانش آموز با ترساندن او از نمره کم که یک تقویت کننده منفی است که دانش آموز برای روبه رو نشدن با این محرک بهتر درس می خواند و نتیجه آن تقویت رفتار درس خواندن در دانش آموز می باشد.
پاداش روش تقویت مثبت است با این تفاوت که در پاداش هدف اصلی قدردانی و سپاس گذاری است که معمولا به تکرار رفتار می انجامد اما هدف از آن الزاما تکرار آن رفتار در آینده نیست.
تنبیه نامطلوبترین روش کاهش رفتار است. مانند اخم کردن معلم، کتک زدن پدر و … به عنوان ارائه محرکی آزارنده بعد از رفتاری نامطلوب به منظور کاهش آن رفتار.
در مدارس و کلاس درس باید بخشی از توجهات انگیزشی معلمان به دانش اموزان و بخشی از آن به خودشان معطوف باشد. در هر اقدام تربیتی، انگیزش نقش اساسی دارد. معلمان هم مانند دانش آموزان به انگیزش و تشویق نیاز دارند.
بخش مهمی از کارکردهای انگیزشی به خانواده و والدین مربوط می شود هر دانش آموزی سابقه انگیزشی خاص خود را دارد که نباید توسط مدرسه و معلمان نادیده گرفته شود(1).
امروزه استفاده از اهرم تنبیه به خصوص تنبیه بدنی بعلت گذاشتن اثرات بسیار منفی روی کودکان- سرخورده بارآوردن و مانع رشد فکری آنها- برای تشویق دانش اموزان به درس خواندن از سوی آموزش و پرورش منع شده است.
سقراط، هدف اصلي تعليم و تربيت را « پرورش نيروي تفكر در انسان ذكر كرده است». تمام خلاقيت ها و نوآوري هاي امروز متأثر از آموزش و پرورش و نيروي پنهان آن است. خلاقیت را می توان با کاربرد اصول و فنون معین و ایجاد طرز تفکرهای جدید و ایجاد محیطی مناسب پرورش داد. این رسالت بزرگ را مدارس برعهده دارند و در مدارس، این وظیفه را معلمین با روش های تدریس مناسب، برخورد شایسته و… می توانند تحقق بخشند. خانواده هم مهمترین نقش را در کنترل و هدایت خلاقیت در کودکان بر عهده دارد. اگر خانواده کودکان را تنبیه نکند و فرصت های سوال کردن، کنجکاوی و کشف محیط را به آنها بدهد رمینه را برای رشد خلاقیت فراهم می کند.
پاداش يك تجربه رضايتبخش و خوشايند است كه نتيجه يك رفتار خاص مي باشد كه يك عامل دروني يا بيروني آن را برانگيخته است. استفاده بيش از حد معلم از پاداش مي تواند موجب كاهش خلاقيت كودكان گردد و عادت دادن كودكان به دريافت پاداش يكي از موانع خلاقيت به حساب مي آيد. لازم است معلمان تا حد امكان از پاداشهاي آشكار اجتناب كنند. مي توانند در صورت لزوم جايزه هايي به عنوان پاداش پس از انجام كار، و نه به عنوان وعده به آنها بدهند. تورنس در سال 1972 با استفاده از تجربه هاي مستقيم به اين نتيجه رسيد كه: ما مي توانيم دانش آموزان را با تشويق كردن به كشف راه حل هاي بديع هدايت نماييم. همچنين ادوارد و نيكلر (١٩٩٢) اعلام داشتند كه تشويق مي تواند شادي آفرين بوده و موجب افزايش خلاقيت كودكان گردد در صورتي كه نمايانگر محبت بزرگترها نسبت به كودكان باشد.
تنبيه بايد در حضور محركهايي كه پاسخ نامطلوب را بوجود مي آورند انجام شود. با توجه به اينكه تفكر مستقل از ويژگي هاي ذاتي بشر است و معلمان با برخوردهاي نامناسب خويش راه شكوفايي آن را بر كودكان سد مي كنند چنين تصور مي شود كه هر ميزان كه نظام آموزشي از تنبيه و سركوب كردن كودكان پرهيز كند در راستاي تحقق مأموريت هاي خويش و پرورش خلاقيت آنان گام برداشته اند. استفاده مستمر معلم از تنبيه در فرآيند تدريس موجب كاهش خلاقيت دانش آموزان مي شود. عابدي در سال 1383 اعلام نموده است كه به هر ميزان كه نظام آموزشي از تنبيه و سركوب كردن دانش آموزان پرهيز كند و در راستاي پرورش خلاقيت آنان گام برداشته است هماهنگي دارد .
اگر در مقابل انجام رفتار نامطلوب، از تقويت كننده اي كه فرد بدست آورده كسر كنيم اين عمل را جريمه كردن گويند . استفاده معلم از اين فاكتور در امر آموزش دانش آموزان موجب كاهش خلاقيت آنان مي گردد (2).
در سیستم آموزش و پرورشی هر ملتی برای رسیدن به اهداف، از ابزارها و روشها استفاده می شود که باید برای نیل به هدف های دراز مدت تربیتی به طور مرتب محک زده شود و سخت مورد ارزشیابی قرار گیرند تا بتوان میزان کارآیی و اثربخشی آنها را با رفع نواقص بیشتر کرد. از جمله این ابزارها و روشها که در آموزش و پرورش کاربرد فراوان دارد تشویق و تنبیه است و بکارگیری تشویق و تنبیه که شیوه های گوناگون شاید پیشینه ای به قدمت خود تعلیم و تربیت داشته باشد بنابراین ضروری است که این نوع ابزار تربیتی نیز به نوبه خود مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا در جهت ارتقا آنها گامی برداشته باشد.
*کارشناس ارشد آموزش پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز
منابع:
1- اصلانی ابراهیم، مجدفر مرتضی، سلیقه دار لیلا. دوره غیرحضوری شیوه های موثر تشویق و تنبیه در تعلیم و تربیت. مرکز آموزش نیروی انسانی، آمار و فناوری وزارت آموزش و پرورش و دفتر انتشارات کمک آموزشی (مجلات رشد). دی ماه 1389.
2- جعفری نرگس. بررسی عوامل بازدارنده خلاقیت در مدارس ابتدایی استان. زاهدان. آبان 1383.
سلام خانم روح الامینی
مقاله خوبی هست معلمین وپدر ومادرها باید بدانند که تشویق موثر تر است .
سلام سروش
ممنونم. درست است پدر و مادر نقش مهمی در آغاز زندگی اجتماعی فرزندانشان دارند.
می دونیم “خشت اول گر نهد معمار کج
تا ثریا می رود دیوار کج”
سلام خانم روح الامینی …
کار خوبی کردید که پس از مدت ها سکوت، دوباره دست به قلم شدید. آن هم با مطالبی ارزنده و زیربنایی.
هم چنان پویا و پایا باشید ….
سلام استاد بزرگوار
ممنون از حسن نظر شما.
کفشهای تا به تا و وصله دار من کجاست؟
خاطرات خوب و شیرین بهار من کجاست؟
کوچه های خاکی و باهم دویدن هایمان
شور و شوق خنده ی بی اختیار من کجاست؟
کاهگل ها عطر دفترهای کاهی داشتند
خاک باران خورده ی ایل و تبار من کجاست؟
کو دبستان؟ کو کلاس درس؟ کو آن نیمکت؟
همکلاسی همیشه در کنار من کجاست؟
باغ سرسبز الفبا را چرا گم کرده ام؟
سطر سطر سیب های ” آب” دار من کجاست؟
آتش پیراهنت مانده ست در من سالها
ریزعلی! تنهای تنهایم قطار من کجاست؟
مانده جای ترکه اش بر روی دستم، کو خودش؟
درس سارا، درس شیرین انار من کجاست؟
رفت آن روباه مکار و پنیرم را ربود
زاغ خوش آواز روی شاخسار من کجاست؟
پس چه کس خط میزند مشق شبم را بعد از این؟
پای تخته مهربان آموزگار من کجاست؟
ثلث اول آشنایی، ثلث دوم دوستی
ثلث سوم دستخط یادگار من کجاست؟
باز هم پاییز شد بابای پیر مدرسه!
خش خش برگ درختان چنار من کجاست؟
کاش میشد باز هم برگشت تا آن روزها
خسته ام دلهای سنگی! روزگار من کجاست؟
به خدا این شعر از من نیست !!!!
اگر شاعرش پیداش شد کامنت زاره برام!!
با سلام
یادش بخیر وقتی ابتدایی بودیم در حد تیم ملی کف پایی ،کف دستی ،کلاغ پر،خودکار لای انگشت داشتیم دقیقا مثل زندان گوانتانامو بودیم ولی خداییش ب کمترین امکانات درس هم میخواندیم
ضمن تشکر از سرکار خانم روح الامینی
باید بدانید که تعدادی از دانش آموزان، والدین و شاید آموزش و پرورش داریون نیز به شدت تنبیه شدند!!! در حالی که دانش آموزان اول تا سوم ابتدایی در مدرسه شهید شکوهی به عنوان مدرسه دولتی ثبت نام کرده بودند دقیقا چند روز قبل از بازگشایی مدارس این مدرسه را غیر انتفاعی اعلام کردند یعنی حق انتخاب را از تمام دانش آموزان و والدین یکجا گرفتند و آب از آب تکان نخورد. چند نفر با مدرک لیسانس که شاید تا کنون هیچ گونه آموزشی نداشتند به عنوان معلمین پایه انتخاب و هم اکنون مشغول به تدریس در این مدرسه شدند. بارک الله به وزارت آموزش و پرورش ـ بارک الله به آموزش و پرورش فارس ـ صدبارک الله به آموزش و پرورش ناحیه 4 شیراز هزار آفرین به نمایندگی آموزش و پرورش داریون
یک گلایه نیز از داریون نما:
چرا موضوعی به این مهمی را در سایت نیاورده اید یا خبرنگارانتان را نفرستاتید با تعدادی از والدین مصاحبه کنند؟ کاش بعضی از خبرهای مهم را شما خبرنگار می فرستاید تا اینکه منتظر باشید کسی خبر را برای شما ارسال نماید؟
موفق و پیروز باشید